Sơn mài là một trong những chất liệu đặc biệt trong nghệ thuật Việt Nam. Không chỉ dùng để vẽ tranh mà sơn mài còn được dùng để tạo ra nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ khác như hoành phi, câu đối, đồ gia dụng, tượng Phật…Để làm ra được một sản phẩm sơn mài phải trải qua những công đoạn vô cùng phức tạp và kì công. Cùng với sự phát triển của xã hội, số lượng người theo nghề sơn mài hiện nay không nhiều, làng nghề cũng vơi dần. Cùng Tranh Sơn Mài Nghệ Thuật khám phá nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc, chiêm ngưỡng những tác phẩm nghệ thuật sơn mài tuyệt tác của ông cha để lại qua các làng nghề sơn mài nổi tiếng ở Việt Nam.
Về Chất Liệu Sơn Mài
Các tác phẩm sơn mài của Việt Nam khác với các tác phẩm sơn mài ở các nước khác như Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc, nơi sơn mài trang trí phổ biến hơn. Sơn mài Việt Nam linh hoạt và đa dạng hơn.
Sơn mài truyền thống là loại nhựa chiết xuất từ cây sơn ta (Toxicodendrom vernicifluum) được tìm thấy ở vùng núi phía bắc tỉnh phú thọ. Nhựa được phủ thành nhiều lớp lên đế gỗ. Lớp sơn này được đánh bóng thành một lớp bề mặt nhẵn, có độ bền và vẻ ngoài hấp dẫn. Sơn mài cũng được vẽ bằng tranh, khảm bằng vỏ trứng, xà cừ, vàng và các chất liệu khác, trước khi được xử lý.
Theo truyền thống, màu sắc của đồ sơn mài chủ yếu là đen, nâu và đỏ. Ngày nay, các màu sắc mới bao gồm trắng, xanh dương, xanh lá cây và vàng để tạo ra một cái nhìn hiện đại. Vật liệu chủ yếu là gỗ, tre, mây và gần đây là composite và gốm sứ.
Trong mỗi thời kỳ, sơn mài đã góp phần đáng kể vào sự phát triển của nền mỹ thuật Việt Nam. Trong một thời gian ngắn, loại hình nghệ thuật này đã đạt được vị thế cao trong các loại hình nghệ thuật hiện đại của Việt Nam.
Làng Nghề Sơn Mài Hạ Thái
Hà Nội Việt Nam có nhiều làng nghề truyền thống, và Làng nghề sơn mài Hạ Thái là một trong những địa điểm tốt nhất để ghé thăm. Tọa lạc tại xã Duyên Thái, thị trấn Thường Tín, Hà Nội, làng nghề này từ lâu đã nổi tiếng với nghệ thuật sơn mài. Trước đây, nơi đây là nơi sản xuất những bức tranh sơn mài tinh xảo và hoàn hảo cho các vị Vua.
Sơ Lược Về Làng Nghề Sơn Mài Hạ Thái
Về lịch sử, làng Hạ Thái được hình thành từ thế kỷ 17, khi nghệ thuật sơn mài đang ở giai đoạn đầu. Lúc đó tên là Làng Cự Tràng; Mặc dù nơi đây không phải là cái nôi của truyền thống sơn mài Việt Nam nhưng lại được đánh giá cao nhờ có nhiều nghệ nhân tài hoa và khéo léo. “Cự Tràng” được chọn để làm vật phẩm dâng lên các bậc Vua chúa và các bậc danh nhân.
Do có nhiều biến động và đổi mới của lịch sử, làng nghề truyền thống này đã phát triển nghệ thuật sơn mài với nhiều loại màu sơn hơn. Nghệ thuật này được truyền từ đời này sang đời khác của dân làng đã làm phong phú thêm bộ sưu tập đồ sơn mài của làng. Trong một số giai đoạn đầu, đồ gốm chỉ có ba màu đen, đỏ và vàng nâu. Thông qua nhiều nỗ lực khác nhau, số lượng màu sắc cho áo khoác đã được tăng lên và được làm đẹp với rất nhiều sáng tạo. Nghề này cầu kỳ, đòi hỏi nhiều công đoạn, mỗi công đoạn đòi hỏi người nghệ nhân phải kiên nhẫn, khó tính và cẩn thận. Nếu không, các sản phẩm hoàn chỉnh không thể hoàn hảo như mong đợi.
Đồ Sơn Mài Và Tranh Sơn Mài Ở Làng Hạ Thái
Hạ Thái sở hữu nhiều bức tranh sơn mài và đồ gốm để du khách có thể xem, nâng niu và mua nếu muốn. Có nhiều sản phẩm đa dạng với các kích cỡ và mẫu mã khác nhau đáp ứng nhu cầu của khách quốc tế. Những món đồ nghệ thuật, đầy màu sắc và bắt mắt trong ngôi làng là nơi lý tưởng để chụp ảnh và trưng bày. Những vật dụng như bình hoa, tranh vẽ, bát đĩa,… trông thật kỳ ảo hút mắt ngay từ cái nhìn đầu tiên. Một số người thậm chí còn mua các mục yêu thích của họ theo Phong Thủy.
Trong hành trình du lịch Việt Nam của mình, chuyến thăm làng nghề truyền thống Hạ Thái còn cho bạn tận mắt chứng kiến cách những người thợ thủ công tạo hình, sơn, mài và đánh bóng những lớp áo cuối cùng. Nhiều thế hệ dân làng đã và đang thổi hồn vào bộ môn nghệ thuật này. Thời gian trôi qua, phòng trưng bày đồ gốm sứ và tranh sơn mài của HạThái ngày càng phong phú một cách sáng tạo. Nơi này thậm chí còn có thương hiệu riêng nhờ danh tiếng chính hãng, chất lượng cao và sức sáng tạo không ngừng.
Cách Thủ đô Hà Nội khoảng 17 km về phía Nam, có thể dễ dàng đi đến Làng Hạ Thái quanh năm. Lịch sử huy hoàng và hiện tại sáng tạo đáng khen ngợi của nó chào đón du khách đến hòa mình với các nghệ sĩ địa phương, xem các tác phẩm của họ, chạm vào đồ gốm và tranh đẹp, và mua một số về nhà. Trong số các làng nghề nổi tiếng khác, Hạ Thái là làng nghề sơn mài truyền thống của Việt Nam từng được vua chúa, hoàng tộc và các bậc yêu tộc trân trọng.
Hiện nay, đồ gốm và tranh sơn mài của Làng Hạ Thái đã được trưng bày ở nhiều chợ và các địa điểm thương mại khắp Việt Nam và nước ngoài. Cùng với những bức tranh sơn mài truyền thống, những câu đối, những người thợ thủ công còn tạo ra nhiều loại bát, đĩa, lọ hoa, giường, ghế, bàn, khay,… sơn mài. Đặc biệt, các mặt hàng gốm sơn mài của Hải Thái được trưng bày ở các nước trên thế giới như Pháp, Anh, Nga, Mỹ, Úc, Ý, Nhật, Trung Quốc,… Hơn thế nữa, ngay tại xã Duyên Thái, có một số điểm công nghiệp và thương mại bán các mặt hàng sơn mài cho du khách. Điều này nhằm phục vụ tốt hơn cho những du khách nước ngoài muốn tìm hiểu nghệ thuật truyền thống của địa phương và mua những món đồ sứ đẹp cũng như những bức tranh.
Làng Nghề Sơn Mài Tương Bình Hiệp – Bình Dương
Tương Bình Hiệp là một trong những làng sơn mài lâu đời nhất ở Việt Nam.
Làng Tương Bình Hiệp thuộc phường Tương Bình Hiệp, thành phố Thủ Dầu Một được nhắc đến trong tư liệu lịch sử – Gia Định Thành Thông Chí (Biên niên sử thành Gia Định) – nổi tiếng với việc sử dụng sơn mài như một nghệ thuật trang trí hơn 200 nhiều năm trước. Là một điểm thu hút phổ biến đối với những người yêu nghệ thuật và thương nhân từ khắp mọi miền của đất nước cho đến ngày nay. Sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp giàu giá trị nghệ thuật truyền thống phương Đông đã được xuất khẩu sang nhiều nước.
Lịch Sử Hình Thành Làng Nghề Sơn Mài Tương Bình Hiệp
Vào giữa thế kỷ 18, những người di cư từ miền Trung Việt Nam đã mang nghề đến Đồng Nai, vùng Gia Định, trong đó có làng Tương Bình Hiệp. Ban đầu chỉ có vài hộ chuyên sản xuất đồ mỹ nghệ sơn mài, dát vàng nhưng nghề dần dần phát triển và nghệ nhân sơn mài của làng Tương Bình Hiệp nổi tiếng khắp vùng phía Nam.
Nghề thủ công của làng đã được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua các lớp đào tạo của một số nghệ nhân đam mê. Xưởng sơn mài Thành Lễ được thành lập vào những năm 1950 đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của làng sơn mài Tương Bình Hiệp. Từ đó, nhiều nghệ nhân tài hoa đã bắt đầu làm nghề như Thái Văn Ngôn, Ngô Tự Sâm, Trương Văn Cang, Trần Văn Năm. Một số sau này trở thành giảng viên Trường Nghệ thuật Ứng dụng Thủ Dầu Một như Châu Văn Trí, Nguyễn Văn Yên, Nguyễn Văn Tuyên. Họ đã đóng góp vào sự phát triển của ngôi làng này. Từ đó đến nay, nhiều xưởng sơn mài được mở ra với các sản phẩm ngày càng đa dạng, đáp ứng thị hiếu, nhu cầu của thị trường và khách hàng. Thương hiệu sơn mài Tương Bình Hiệp hiện đã có uy tín trên toàn quốc.
Điều Tạo Nên Thành Công Của Làng Nghề Sơn Mài Tương Bình Hiệp
Để tạo thành một sản phẩm sơn mài truyền thống, các nghệ nhân cần trải qua 25 công đoạn. Một số công đoạn cơ bản như lớp phủ đầu tiên phải tiến hành tới sáu lần mới hoàn thành. Riêng lớp sơn mài cần từ ba đến sáu tháng để đảm bảo chất lượng. Công đoạn này cùng với sự tinh tế, sáng tạo của các nghệ nhân đã làm cho các sản phẩm sơn mài ở Làng Tương Bình Hiệp có giá trị nghệ thuật cao.
Sơn mài có thể được sử dụng để phủ trên nhiều chất liệu, chẳng hạn như gỗ làm đồ nội thất, bìa cứng cho tranh ảnh và hộp, đồ gốm, vải hoặc giấy. Ngày nay, các sản phẩm sơn mài khảm tre, nứa, vỏ cây thay cho vỏ trai, vỏ trứng truyền thống đã được thị trường trong và ngoài nước chấp nhận nhiều, đặc biệt là các thị trường kén chọn như Mỹ, Pháp, Hà Lan.
Nét đẹp truyền thống của nghề sơn mài Tương Bình Hiệp được lưu giữ qua nhiều thế hệ. Nó bao gồm sự tinh tế và sang trọng của các hoa văn và chi tiết. Các sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp cũng có khả năng đàn hồi trong khí hậu châu Âu và có khả năng chống bong tróc, nứt vỡ hoặc biến dạng.
Được gìn giữ và lưu truyền qua nhiều đời, nghề sơn mài truyền thống ở Tương Bình Hiệp thời gian qua đã có bước phát triển nhanh. Với những giá trị của mình, những sản phẩm này là niềm tự hào không chỉ của làng nghề mà còn là di sản văn hóa của dân tộc. Bên cạnh các di tích lịch sử văn hóa, Làng Tương Bình Hiệp là một điểm đến thú vị cho du khách khi đến Bình Dương muốn tìm hiểu thêm về nghề sơn mài truyền thống và mua một số sản phẩm làm quà lưu niệm.
Làng Nghề Sơn Mài Truyền Thống Cát Đằng – Nam Định
Lịch Sử Làng Nghề Sơn Mài Cát Đằng
Làng nghề Cát Đằng thuộc xã Yên Tiến (Ý Yên) – Nam Định đã có lịch sử trên 600 năm. Theo sử sách ghi lại, nghề sơn mài làng Cát Đằng có từ khoảng thể kỷ 11, do hai ông Ngô Dũng và Đinh Ba (từng làm quan trong triều thời vua Đinh) đến làng ở và truyền dạy nghề cho trai tráng trong làng.
Trải qua các giai đoạn tồn tại và phát triển, đến nay làng nghề sơn mài Cát Đằng vẫn tiếp tục duy trì nghề truyền thống, sản xuất các sản phẩm sơn mài trên gỗ chủ yếu là các loại ngai, ỷ kiệu, tượng, tranh sơn mài… phục vụ sinh hoạt tôn giáo, lễ hội. Ngoài ra làng nghề còn phát triển thêm nhiều mẫu mã sản phẩm tiêu dùng, sinh hoạt phù hợp với nhu cầu của thị trường trong nước và xuất khẩu.
Làng nghề sơn mài Cát Đằng cũng đã trải qua bao thăng trầm của lịch sử, nhưng nghề sơn mài ở đây vẫn được gìn giữ và ngày một phát triển. Trước đây, người ta làm sơn mài trên những gỗ và phải trải qua rất nhiều công đoạn, tuy nhiên đến nay làng nghề sơn mài Cát Đằng đã sáng tạo thêm những sản phẩm từ việc chắp nứa rồi đem sơn mài. So với gỗ, loại mặt hàng này vừa nhẹ, giá rẻ hơn, chất lượng đảm bảo, đáp ứng nhu cầu khách hàng, xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới.
Để có được sản phẩm chắp nứa sơn mài hoàn thiện và đẹp không phải đơn giản. Khi chọn mua nguyên liệu đầu vào như mua nứa, người thợ cũng phải chọn những cây nứa bánh tẻ, không quá non cũng không quá già. Khi đem về phải mang ngâm dưới nước ít nhất là 6 tháng để sản phẩm sau này không bị mối mọt, có độ bền lâu. Công đoạn pha nứa, pha nan, vót và đánh bóng nan rồi người ta để nghiêng nan cẩn thận uốn chặt theo hình khuôn, rồi quết một lớp keo được pha chế bằng tạp chất sao cho không còn kẽ hở giữa các vòng nứa rồi mới đem mài miết đến khi sản phẩm nhẵn bóng và đạt được độ mỏng cần thiết thì thôi.
Trước đây khi chưa có máy móc công đoạn mài phải làm thủ công thường mất ít nhất 3 tháng, giờ chỉ mất vài 3 ngày hoặc 1 tuần. Để đảm bảo độ bền và độ dẻo vốn có, không được dùng nan cật. Khâu sơ chế đến đây coi như hoàn thành.
Những sản phẩm trên tiếp tục được chuyển đến tay các nghệ nhân trang trí thêm đủ kiểu hoa văn cách điệu, pha màu rồi phun sơn thật đều lên sản phẩm. Khâu pha chế và phun sơn là khó nhất. Đây là bí quyết của làng nghề chỉ truyền cho con trai. Đã có nhiều người ở nơi khác đến Cát Đằng học nghề nhưng họ vẫn không thể biết bí quyết pha trộn sơn, hay sản phẩm vừa được phun sơn bỗng gặp trời mưa thì phải xử lý thế nào để sơn không bị bay mất màu, đành phải chờ nắng rồi đem sơn lại, còn người Cát Đằng lại có thể giữ nguyên màu sơn ở bất cứ thời điểm hay hoàn cảnh nào.
Có thể nói, nghề sơn mài truyền thống làng Cát Đằng đã có lịch sử hàng trăm năm nay với danh tiếng nhất nhì trong các làng nghề sơn ở châu thổ Bắc Bộ. Trải qua những tháng năm lịch sử, những người thợ Cát Đằng tài hoa bằng kỹ thuật và đôi bàn tay khéo léo đã để lại dấu ấn trên khắp đất nước với những tác phẩm nghệ thuật có chất lượng kỹ thuật và mỹ thuật độc đáo phản ánh nhiều chủ đề: từ miêu tả các linh vật long; ly; quy; phụng; mai; lan; cúc; trúc…cho tới chủ đề về làng quê và sản xuất nông nghiệp như rừng cọ; đồi chè; cảnh đi cấy; chăn trâu; đánh cá… trên nhiều loại hình sản phẩm như tranh sơn mài; đồ trang trí; đồ gia dụng…
Dưới đôi bàn tay khéo léo của người thợ Cát Đằng, nghệ thuật mài truyền thống Việt đã tỏa sáng trên nhiều loại hình sản phẩm, khẳng định tài hoa của người thợ xứ Nam.
Làng nghề sơn mài Bối Khê
Làng nghề sơn mài Bối Khê thuộc xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên, Thành phố Hà Nội, cách trung tâm thành phố Hà nội khoảng 35km và trung tâm huyện Phú Xuyên khoảng 6km.
Được xem là cái nôi của nghề sơn mài. Từ xa xưa, các cụ tổ trong làng Bối Khê (xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên) đã làm nên những sản phẩm sơn son thiếp vàng, hoành phi câu đối, tượng Phật… với những màu sắc lộng lẫy và bền chắc với thời gian để dùng trong đình chùa. Ngày nay, sản phẩm sơn mài Bối Khê hầu hết được xuất khẩu ra nước ngoài, với hàng nghìn mẫu sản phẩm hấp dẫn, đáp ứng thị hiếu, nhu cầu của khách hàng trong và ngoài nước như bát, đĩa, lọ hoa, khay, tranh sơn, tranh khảm…
So với làng nghề sơn truyền thống khác ở châu thổ Bắc Bộ, như làng nghề Cát Đằng (Nam Định, làm nghề sơn quang dầu, sơn mài chắp), Đình Bảng (Bắc Ninh, làm sơn then), Hạ Thái, (Hà Nội, làm sơn mài)…, làng nghề sơn mài Bối Khê mang nét độc đáo riêng với mặt hàng sơn mài khảm, trải qua một quy trình chế tác gồm nhiều công đoán phức tạp. Trung bình, một sản phẩm sơn mài khảm từ cốt mộc đến khi thành phẩm phải trải qua khoảng 12 nước sơn và mất chừng 1 tháng để hoàn thiện 1 lô sản phẩm.
